Хьалхалерачу гуьржийн а, эрмалойн а, Iарбойн а шира тептарш тIехь талламаш бича, гуча долу дIадахначу шина эзар шарахь вайн къомах «нохчий» аьлла а ца Iаш, «кистий» йа «дзурдзукхой» олуш хилар.
Шира хенашкахь вайн дайша мел бина тIемаш а, цара кхоьллина хилла пачхьалкхаш а, цара йехкина гIаланаш а, гIап-гIаланаш а, церан кхийча къаьмншаца хилла политикан, культуран уьйранаш а – и шадериг а «кистий», «дзурдзукхой» бохучу къоман цIерашца доьзна ду историйн хьасташкахь.
«Кистий», «дзурдзукхой» боху цIераш Невре-Кавказан а, Къилба-Кавказан исторехь чIогIа сийлахь йу. ХIунда аьлча, и цIераш лелийна вайн дай сехьарачу а, дехьарачу а Кавказехь уггаре а шира паччалкхаш кхуллуш, жигара дакъа лаьцна бу. Дуккхах болу культуран, политикан хилам уьш йукъехь боцуш, цара шаьш дуйла ца хоуьйтуш чекх ца баьлла. Иза иштта хиларна тоьшал до гуьржийн, эрмалойн, оьрсийн гIарабевллачу историкаша.
Амма тахана вайна лулахь цхьа тоба йу и «кистий», «дзурдзукхой» боху цIераш нохчашкара дIа а йаьхна, шайн дола йерзайан Iалашо йолуш. Цхьа а документан тIе а ца тевжаш, йа документ хьахадахь, цуьнан чулацам шайна луъучу агIора а берзош, харца истори кхолла гIерташ йу и зуламан куталин тоба.
Вайн гIарбевлла историкаша масийттоза гуча йаьккхина церан и харцонаш. Амма и тоба бакъдерг лаха арайаьлла йац. Царна вуно чIогIа дика хаъа, шаьш зорбане дохушдерг Iилма доцийла, иза харцо йуйла. Иза хаа а хууш, шайн зуламе, питане болх дIалелабо цара, цхьа йоккха Iалашо йолуш. И Iалашо йу «кистий», «дзурдзукхой» боху вайн къоман шира цIераш вайгара дIа а йаьхна, цаьрца цхьана вайгара вайн истори дIайаккха. Ткъа, вайна ма-хаъара, СЕЛХАНЕ ЙОЦУЧУ КЪОМАН, КХАНЕ А ХИР ЙАЦ.
Цундела соьга хаьттича, вайн Iилманчаша, вайн историкаша хIора дийнахь йух-йуха а дIагайта деза бакъдерг, цу тIехь мало а ца йеш. ХIунда аьлча, вайн истори шайна дIаийзочара а ца йо мало, уьш денна шайн аьшпаш баржош, чIагIбеш бу. ТIаккха, цу харцонна хIора дийнахь дуьххьало йан йеза. Нохчийн истори вай ларйича, вайн къоман сий лардина а ца Iаш, цуьнан кхане а ларйеш ду вай